Komunikat końcowy z Konferencji Naukowej pt. „Rodzinne gospodarstwa rolne wobec wyzwań Zielonego Ładu” zorganizowanej w dniu 27 października 2022 r. przez Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Europejskie Centrum Badawcze Drobnych Gospodarstw Rolnych, przy współudziale organizacyjnym Małopolskiego Stowarzyszenia Doradztwa Rolniczego oraz Wojewódzkiego Związku Rolników Kółek i Organizacji Rolniczych w Krakowie.

Była to kolejna już Konferencja Naukowa organizowana przez ECBDGR i UR w Krakowie. Tym razem podstawowym problemem rozważań, analizy i polemiki był plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027, implementujący założenia tzw. Europejskiego Zielonego Ładu (EZŁ). EZŁ jest częścią szeroko zakrojonej strategii UE odnoszącej się do problemów gospodarki o obiegu zamkniętym, zrównoważonej mobilności oraz osiągnięcia przez kraje UE neutralności klimatycznej. W obszarze rolnictwa i gospodarki żywnościowej szczególne znacznie mają dwie strategii skrótowo nazywane „od pola do stołu” oraz „różnorodność biologiczną”.

Podczas Konferencji, w której wzięło udział ok 200 uczestników, w tym: rolnicy, służba doradcza, aktyw Izb Rolnych i Kółek Rolniczych, pracownicy naukowi (głównie UR) i studenci kierunków Ekonomia, Zarządzanie i Rolnictwo, przedstawiono pięć wystąpień plenarnych (programowych). Wystąpienie pt. „Plan strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027, a realizacja wyzwań Zielonego Ładu” przedstawił Bogdan Pomianek – Zastępca Dyrektora Departamentu Wspólnej Polityki Rolnej MRiRW. Drugie z kolei wystąpienie Dr Mirosława Drygasa pracownika IRWiR PAN zatytułowano „Europejski Zielony Ład – istota i wyzwania”. Kolejne wystąpienie dr Henryka Skórnickiego – Dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu dotyczyło problemu zatytułowanego „Rola i zadania doradztwa rolniczego we wdrażaniu Zielonego Ładu”. Z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie referat plenarny pt. „Europejski Zielony Ład – szansa czy zagrożenie dla rolnictwa obszarów rozdrobnionych strukturalnie” wygłosił dr hab. Wojciech Sroka prof. URK (WRE-KEiGŻ). Ostatnim z prelegentów w części plenarnej był Prezes Małopolskiej Izby Rolniczej Ryszard Czaicki, który wystąpił z referatem pt. „Stanowisko Izby Rolniczej wobec wyzwań Zielonego Ładu”. Po wygłoszeniu referatów plenarnych odbyła się sesja dyskusyjna, w której uczestnicy zaprezentowali własne stanowiska, często będące w opozycji do konkretnych wystąpień autorskich i/lub zadawali pytania do referentów.

Wystąpienia referentów z reguły składały się z trzech części diagnostycznej, odniesień do podjętej konkretnej problematyki wskazanej w temacie referatu oraz z wniosków i rekomendacji.

Odnosząc się do diagnostycznych aspektów wdrażania EZŁ w Polsce (i na obszarze UE) B. Pomianek omówił podstawowe założenia EZŁ oraz ogólne ramy Planu Strategicznego WPR 2023-2027 dla Polski. Zauważył, że wśród podstawowych celów nowej „zielonej” polityki rolnej na pierwszy plan wychodzą kwestie przeciwdziałania zmianie klimatu, konieczność ochrony krajobrazu oraz różnorodności biologicznej. Podkreślił, że wciąż aktualny i bardzo istotny cel WPR dotyczy zapewnienia rolnikom godziwych dochodów, zwiększenia konkurencyjności m.in. poprzez lepsze ukierunkowanie wsparcia (redystrybucje wsparcia) oraz przywracanie równowagi w łańcuchach dostaw. W obszarze problemowym „rozwój wsi” szczególnie ważne jest wspieranie wymiany pokoleń (dbając o kapitał ludzki), zwiększanie dynamiki rozwoju obszarów wiejskich oraz ochrona jakości żywności i zdrowia mieszkańców wsi. Kluczowa część pierwszej (diagnostycznej) części wystąpienia B. Pomianka dotyczyła omówienia wynegocjowanych przez Polskę „ilościowych” wskaźników dotyczących konieczności zmniejszenia stosowania nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, antybiotyków oraz potrzeby zwiększenia udziału użytków rolnych pod uprawami ekologicznymi.

W części diagnostycznej dr M. Drygas odniósł się do ewolucji WPR i potrzeby dalszego pogłębienia „zazielenienia” rolnictwa. Referent zdiagnozował zagrożenia i szanse jakie towarzyszą wdrażaniu w rolnictwie krajowym nowych regulacji UE, a szczególnie pakietu  Fit for 55, zakładającego redukcję emisji o co najmniej 55% (do 2030 r.). Zwrócił także uwagę na korzyści jakie może odnieść sektor rolny m.in. poprzez wdrażanie rozwiązań służących wynagradzaniu rolników za świadczone usługi ekosystemowe z tytułu wprowadzenia tzw. rolnictwa węglowego.

Dr H. Skórnicki wskazał na miejsce i nową rolę szeroko rozumianego doradztwa rolniczego we wdrażaniu Planu Strategicznego dla WPR (i Zielonego Ładu). Zwrócił uwagę na nowe przepisy prawa unijnego (Rozporządzenie PEiR 2021/2115, art. 15) odnoszące się do świadczenia usług doradczych dla rolników, w tym m.in. na spełnienie wymogów (i potrzebę), by doradztwo rolnicze było fachowe, bezstronne i nie powodowało konfliktu interesów. Odniósł się również do nowych potrzeb doradztwa technologicznego w aspekcie planowanego zmniejszenia nawożenia mineralnego i stosowania pestycydów. Wiąże się to z wdrażaniem bardziej doskonałych metod monitorowania rolnictwa (i gospodarstw). Przedstawił także istotę i ideę Internetowej Platformy Doradztwa i Wspomagania Decyzji w Integrowanej Ochronie Roślin.

Z kolei dr hab. W. Sroka po zaprezentowaniu istoty Zielonego Ładu i jego potencjalnych i realnych pól odniesienia – zwłaszcza do rolnictwa indywidualnego – przedstawił diagnozę stanu i przemian struktur agrarnych w Polsce południowej (w analizie oddzielnie potraktował obszar Karpat polskich i woj. małopolskie). Przeprowadził również krytyczną analizę instrumentów WPR wdrażanych w latach 2014-2020 oraz potencjalne nowe szanse i korzyści, ale także zagrożenia i koszty Zielonego Ładu dla społeczeństwa i rolników.

W ostatnim wystąpieniu plenarnym Prezes Izby Rolniczej, ale i praktykujący rolnik R. Czaicki wskazał na nowe (wybrane) priorytety WPR istotne do wdrażania w rozdrobnionym rolnictwie małopolskim. Odniósł się do pilnej potrzeby upowszechniania głównych założeń i nowych instrumentów WPR na lata 2023-2027. Podkreślił konieczność prowadzenia działalności szkoleniowej, organizacji seminariów i konferencji, a także popularyzacji tzw. dobrych praktyk rolniczych.

W części rekapitulującej poszczególne wystąpienia Prelegenci wskazali często dość obszerne uogólnienia, wnioski i rekomendacje. Prezentacje autorskie, a więc także podsumowania wystąpień będą zamieszczone na stronach internetowych ECBDGR – UR, stąd w syntetycznym komunikacie z Konferencji zawarto tylko najważniejsze (subiektywny wybór autorski) syntezy:

• Europejski Zielony Ład jest bardzo ambitną strategią, a osiągnięcie zakładanych celów może okazać się bardzo kosztowne – zarówno dla rolników jak i konsumentów. Polskie rolnictwo, a w szczególności rolnictwo drobnoobszarowe nie jest jeszcze dobrze przygotowane na liczne, nowe i ambitne wyzwania.
• Mimo wyraźnie większego nacisku na realizację celów środowiskowych i klimatycznych nowa WPR 2023-2027 jest w dużej mierze kontynuacją poprzedniej perspektywy finansowej. Proponowane działania w dalszym ciągu nie uwzględniają potrzeby stymulowania przemian strukturalnych, stąd bez wprowadzenia realnych i odważnych zmian w zakresie instrumentów krajowych (ubezpieczenia rolnicze, opodatkowanie rolnictwa) rolnictwo obszarów rozdrobnionych strukturalnie będzie charakteryzować się trendami schyłkowymi.
• Dla rolników i rolnictwa polskiego (ale zapewne i pozostałych krajów UE) ważne są poczynione w ostatnim czasie przez instytucje UE ustępstwa odnośnie zalecanego zmniejszania zużycia nawozów i pestycydów, ale także ograniczenia zużycia środków przeciwdrobnoustrojowych oraz zwiększania udziału upraw ekologicznych. Nowe zalecenia w tym zakresie w zdecydowanie większym stopniu uwzględniają specyfikę rolnictwa poszczególnych krajów i są (lub będą nadal) z poszczególnymi krajami ustalane indywidualnie.
• Wskazano, że nowe rozwiązania zawarte w Planie Strategicznym WPR, aby były skutecznie wdrożone przez rolników muszą mieć dla nich uzasadnienie ekonomiczne „muszą się dla nich opłacać”. W tym też kierunku powinna podążać redystrybucja wsparcia przeznaczonych na ten cel środków finansowych.
• Harmonogram realizacji i osiągania nowych celów Europejskiego Zielonego Ładu musi być w większym stopniu oparty na rzetelnej i fachowej wiedzy, a także uwzględniać aktualną sytuację geopolityczną. Ambitne założenia dotyczące np. zmniejszania w gospodarstwach zużycia środków produkcji nie mogą – w założeniach polskiej strategii – powodować zmniejszenie produkcji, a tym samym „uderzać” w bezpieczeństwo żywnościowe Europy i świata  (zwłaszcza wobec wyzwań rynkowych, w tym wynikających z wojny na Ukrainie)
• Wdrażane w bezprecedensowo szybkim tempie innowacje w technologii i technice produkcji rolniczej, w tym jej informatyzacja, automatyzacja, wprowadzanie sztucznej inteligencji determinują rosnącą skalę potrzeb inwestycyjnych rolnictwa i konkretnych gospodarstw. Powinny być one wsparte stosownymi środkami pomocowymi w ramach nowej WPR. Zaspokojenie tych potrzeb ma kluczowe znaczenie dla podtrzymania bezpieczeństwa żywnościowego krajów członkowskich UE, w tym i Polski.
• Publiczne instytucje doradztwa rolniczego stanęły wobec pilnych wyzwań wdrażania i upowszechniania założeń Zielonego Ładu. Stawia to przed nimi potrzebę zacieśniania współpracy z nauką. Wymaga to także ciągłego pozyskiwania dodatkowych środków finansowych, w tym poprzez świadczenie odpłatnych usług doradczych dla typowo komercyjnych gospodarstw rolnych.
• EZŁ jest sporym wyzwaniem dla służb doradczych, które wobec przygotowywanych w bardzo szybkim tempie rozwiązań prawnych i wielu nowych regulacji będą zobligowane do świadczenia usług doradczych. Konieczny jest zatem rozwój różnego rodzaju rozwiązań cyfrowych służących transferowi wiedzy oraz wzmocnienia i usprawnienia instytucji doradczych.
• Przedstawiciel Izby Rolniczej zwrócił uwagę na całą wiązkę problemów dotyczących bieżącego wdrażania WPR i nowych problemów wynikających z EZŁ. Wskazał również na zagrożenia bezpieczeństwa żywnościowego jakie mogą wynikać z ograniczenia stosowania środków plonotwórczych. Mając na uwadze konieczność szybkiego wdrażania w rolnictwie Zielonego Ładu i raczej krytycznie ocenione przygotowanie instytucjonalne tego procesu (na różnych poziomach struktur państwa i otoczenia wsi i rolnictwa) Izby Rolnicze proponują jego gruntowny przegląd, dostosowanie do nowych uwarunkowań politycznych i ekonomicznych Europy (i UE) oraz odroczenie np. o jeden rok jego wdrażania.

W części przeznaczonej na dyskusję wypowiedziało się pięciu uczestników Konferencji:

• Zwrócono uwagę na zależności mieszczące się w sferze logiki (czy filozofii), z której wynika, że to właśnie potrzeby - zarówno konsumentów jak i producentów - są kreatorem zmian, ale i ich bezpieczeństwa. Obecnie to poczucie bezpieczeństwa jest wieloaspektowo zachwiane. Stąd w krajowej polityce rolnej (także WPR) powinno się zawężać zakres regulacji i „zająć się tym co naprawdę potrafimy i co może przynieść pozytywne skutki”.
• Obecnie problemem dużej wagi jest utrzymanie – zwłaszcza w regionach rozdrobnionych agrarnie – „resztek gospodarstw”. Także trudno jest obecnie odpowiedzieć na pytanie co (w polityce rolnej) w rolnictwie jest tendencją trwałą, a co nietrwałą. Również ciągle aktualny jest dylemat polskiej wsi „jak utrzymać siedliska ojców naszych”.
• Rozpatrując różne dylematy dotyczące zjawisk o charakterze recesywnym zwrócono uwagę na często dramatycznie niskie stany pogłowia zwierząt gospodarskich, w tym zwłaszcza przeżuwaczy. Problem ten dotyczy bardzo dużej liczby gmin południowej i południowo-wschodniej Polski i sprawia m.in., że „trawa w gospodarstwie jest traktowana jako zbędny odpad”. Stan taki nie można jednak uznać za właściwy i akceptowalny.
• Zwrócono również uwagę na postulowane przez rolników problemy napływu do Polski taniego zboża z Ukrainy (szara strefa obrotu) oraz nieunikniony spadek produkcji w rolnictwie, który w 2023 r. będzie m.in. wynikał z drastycznych podwyżek cen środków produkcji, w tym paliw i energii. Może to doprowadzić do ukształtowania się nowych relacji i poziomu cen w obrębie których drobne gospodarstwa rolne stawać się będą jeszcze mniej dochodowe (i konkurencyjne).

Postulowano również, aby ECBDGR zorganizowało kolejną konferencję poświęconą wdrażaniu Zielonego Ładu i udziału w tym procesie przedstawicieli nauk rolniczych i ekonomicznych.

Kraków, dn. 28 listopad 2022 r.